උස්සන්ගොඩ පිහිටා තිබෙන්නේ ශ්රී ලංකාවෙි දකුණු දිග අම්බලන්තොට ප‍්‍රදේශයේ නෝනාගම මුහුදු තීරයට ආසන්නයෙනි. කොළඹ-කතරගම ප‍්‍රධාන මාර්ගයෙන් කතරගම දෙසට ගමන් කරද්දී නෝනාගම මංසන්ධියට පෙර දකුණට හැරී මුහුද දෙසට කිලෝමීටර 2ක් පමණ දුරක් ගෙවීමෙන් මෙම ප‍්‍රදේශයට ළගා විය හැක. අභිරහස් හා කුතුහලය මතුකරන ඡනප‍්‍රවාද ගණනාවකට මූලික වූ මෙම ප‍්‍රදේශය ඉතා දැකුම්කඑ මනස්කාන්ත බවක් උසුලයි. ඇස ගැටෙන තෙක් මානයේ දර්ශනය වන තැනිතලා භූමිය පරදා නැගී සිටින කඳුගැටය මත හාත්පස විහිද තිබෙන තලාව එහි සුන්දරතාවය වඩ වඩාත් ඔප් නංවයි.
එහෙත් මෙම තලාවේ ඇති දර්ශණීය බව මතුකරවන්නේ එහි පැතිර පවත්නා දුඹුරු පැහැයට හුරු රතු පැහැ ගත් පස් තට්ටුවයි. මදටිය ඇට පැහැයෙන් යුතු බිම්කඩ පුරා ගහක් කොළක් දැකීමට අපහසුය. ඒ මත වැවී ඇත්තේ සුවිශේෂි තෘණ විශේෂයක් පමණකි. අතරින් පතර තැන් කිහිපයක පමණක් කුඩා පඳුරු කිහිපයක් වර්ධනය වී ඇත.
මෙම අසාමාන්‍ය ගති ලක්ෂණ මායිම් වී ඇත්තේ වර්ග කිලෝමීටරයක් පමණ වූ කුඩා බිම් කඩකටයි. අන්තර්ලජායේ චන්ද්‍රිකා ඡුායාරූප වල සටහන් වී ඇති ආකාරයට මේ බිම්කඩ මුහුදු අශ්වයකුට සමාන හැඩයක් දරයි. උස්සන්ගොඩ මෙලෙස සුවිශේෂි බිම් කඩක් බවට පත්ව තිටබන්නේ ඇයි? මේ වටා ගෙතුණු කතාන්තර බොහොමයක් පවතී.
බොහොමයක් ඡනප‍්‍රවාද අතරින් එකක් වනුයේ මෙම ප‍්‍රදේශයට උල්කාපාතයක් කඩා වැටී ඇති බවයි. නැතහොත් මෙම ප‍්‍රදේශය ආසන්න වායුගෝලයේදී උල්කාශ්මයක් පිපිරී ගොස් ඇති බවයි. ගඩොල් රතු පැහැ පස මේ සඳහා සාක්ෂි දරණ බැව් කියවෙි. තලාව මතුපිට දර්ශණය වන පාෂාණ කොටස් කඑ පැහැයට ආසන්න දුඹුරු-රතු මිශ‍්‍ර පැහැයක් දරණ අතර උණුවී ද්‍රව වී ගිය ස්වරූපයක් පෙන්වයි. උල්කාපාතයක් පිපිරීමේදී පිටවන අධික තාපය මගින් පාෂාණ උණුවී ගොස් ඇති බැව් විශ්වාස කෙරේ. තවත් අයෙකු විශ්වාස කරන්නේ මෙම ප‍්‍රදේශය රාවණා රඡුගේ ඳඩුමොණරය බැස්ස වූ ප‍්‍රදේශය ලෙසයි.
කෙසේ වෙතත් මෙහි භූ විද්‍යාත්මක සත්‍යතාවය මෙම ඡනප‍්‍රවාද වලට වඩා හාත්පසින් වෙනස් කතාන්තරයක් ගොඩ නංවයි. ශ්රී ලංකාවෙි භූ විද්‍යාත්මක පසුබිම අධ්‍යයනය කරන විට දිවයින ප‍්‍රධාන කොටස් කිහිපයකට බෙදා වෙන් කෙරේ. ඒ අප රට නිර්මාණය වී ඇති පාෂාණ සම්භවය වූ ආකාරයත්, එම සම්භවය සඳහා දායක වූ උෂ්ණත්වය හා පීඩනයේ වෙනස්කම් සැසදීමෙනි.
ලංකාවෙි නිරිත දිග සිට ඊසාන දිග දක්වා මෙලෙස ප‍්‍රධාන කොටස් 3ක් භූ විද්‍යාත්මකව වෙන්කර ඇත. එයින් උස්බිම් හා විඡයානු සංකීර්ණය අතර මායිම දැනට වර්ෂ මිලියන ගණනාවකට පෙර සක‍්‍රියව තිබූ භූ තල මායිමක් ලෙස හඳුනාගෙන ඇත. එසේ සක‍්‍රිය භූතල මායිම් ආශ‍්‍රිතව මැග්මා නොහොත් උණුවූ පාෂාණ ක‍්‍රියාකාරිත්වයක් පැවතිය හැක. එම තල මායිම අතර ඇති කුස්තූර හරහා මෙම මැග්මා පෘථිවිය මතුපිටට විත් ඝනීභවනය වී පාෂාණ ඇති වෙි, මැග්මා ලෙසින් හඳුන්වන ද්‍රවමය පාෂාණයන්ගේ සංයුතියට අනුව සම්භවය වන පාෂාණ වෙනස් වෙි.
මෙම තල මායිම දිගේ හමුවන උණුදිය උල්පත් මෙම මැග්මා ක‍්‍රියාකාරිත්වය පිළිබඳව සාක්ෂි ඉදිරිපත් කරයි. එහෙත් දැන් මෙම තල මායිම අක‍්‍රිය භූ තල මායිමකි. මැග්මා ක‍්‍රියාකාරිත්වයෙන් හා පාෂාණ සම්භවය වීම් දැන් මේ ආශ‍්‍රිතව සිදුවන්නේ නැත.
සර්පෙන්ටිනයිට් පාෂාණය
උස්සන්ගොඩ යනු එලෙස දැනට වසර මිලියන ගණනාවකට ප‍්‍රථම මේ උස්බිම් හා විඡුයානු සංකීර්ණ අතර තල මායිමේ මැග්මා ක‍්‍රියාකාරිත්වයෙන් හට ගැනුණාවූ පාෂාණයක් සහිත ප‍්‍රදේශයකි. එම පාෂාණ සර්පෙන්ටිනයිට් (serpentinite) ලෙස භූ විද්‍යාවේදී හැඳින්වේ. එම පාෂාණය තැනී ඇත්තේ මැග්නීසියම්, යකඩ හා සිලිකා බහුල සර්පෙන්ටීන් නම් ඛනිඡයත් තවත් නොයෙකුත් ඛනිඡ වර්ගත් එක් වීමෙනි. සර්පෙන්ටීන් ඛනිඡුයෙහි ක්‍රෝමියම්, මැන්ගනීස්, කොබෝල්ටි හා නිකල් වැනි විෂ මූලද්‍රව්‍ය බොහෝ සෙයින් අඩංගු වෙි. සර්පෙන්ටීන් ඛනිඡය සම්භවය වනුයේ පෘථිවි ප‍්‍රාවරණයේ තිබූ විපරීත පාෂාණ සජලනය වීමත් සමග නැවත පරිණාමණය වීමෙනි. මෙම රසායනික ප‍්‍රතික‍්‍රියාව මුහුදු පත්ල ආශ‍්‍ර‍්‍රිත භු තල මායිමක ආවේණීක ප‍්‍රතික‍්‍රියාවකි. සර්පෙන්ටිනයිටි පාෂාණය උස්සන්ගොඩ මුහුදු තීරයේ ද දැකගත හැකිවෙි. එය ලා කොළ පැහැයට හුරු පාෂාණයකි, උස්සන්ගොඩ සර්පෙන්ටිනයිට් නිධියේ වැඞ් වශයෙන් දක්නට ලැබෙන්නේ සර්පෙන්ටීන් ඛනිඡයේ බහුරූපී ඛනිඡයන් ය. බහුරූපී ඛනිඡයක් යනු එකම රසායනික සංයුතියක් දරන එහෙත් ස්ඵටික රූපයෙන් වෙනස් ඛනිඡයකි. මෙම ඛනිඡ සහිත පාෂාණය ජීර්ණය වීමෙන් නිර්මාණය වන පස අධික ලෙසින් යකඩ, නිකල්, හා මැන්ගනීස් ලෝහ දරණ බැවින් දැඩි රතු දුඹුරු පැහැයක් ගනී. එබැවින් උස්සන්ගොඩ අනෙකුත් ප‍්‍රදේශයන්ට වඩා සුවිශේෂී වී ඇත. සර්පෙන්ටිනයිට් පාෂාණය හමුවන්නේ ශ්රී ලංකාවෙි උස්සන්ගොඩ ප‍්‍රදේශයේ පමණක් නොවෙි. උඩවලව ආශ‍්‍රිත ගිනිගල් පැලැස්ස, ඉඳිකොළ පැලැස්ස මෙන්ම වස්ගමුව ආශ‍්‍රිත යුඳගනාපිටියද එලෙස සර්පෙන්ටිනයිටි පාෂාණය ජිර්ණය වීමෙන් හමුවන රතු-දුඹුරු පැහැ පස දරණ ශ්රී ලංකාවෙි අනෙකුත් ස්ථාන කිහිපය අතර වෙයි. ගිනිගල් පැලැස්ස යන නාමය එම ප‍්‍රදේශයට ලැබී ඇත්තේ ද එම පසෙහි පවතින දුර්ලභ පැහැය හේතුවෙනි. යුදගනාපිටිය ලෙසින් වස්ගමුවෙි සර්පෙන්ටීන් පස පිහිටා ඇති ප‍්‍රදේශය නම් කොට ඇත්තේද යුධ පිටියක ලේ වැගිරීමෙන් පසු එම පස රතු පැහැ ගැන්වූ බැව් අනුමාන කිරීමෙනි. මේ හැම ප‍්‍රදේශයකම දක්නට ලැබෙන සුවිශේෂි ලක්ෂණය වන්නේ ශාක රහිත තැනිතලා බවයි. එහි පවතින පරිසර පද්ධතිය එම පසට ආවෙිණික තෘණ විශේෂයක් පමණක් මේ ආශ‍්‍රිත ව දක්නට ලැබෙන අතර සුවිශේෂි පඳුරු ශාක විශේෂයක් තැන තැන වැවී පවතී.
මෙලෙස ශාක වැඩීම සිදු නොවීමට ද හේතු කාරක පවතී. සර්පෙන්ටින් පස මැග්නීසියම් යම් ප‍්‍රමාණයක් දරා සිටියද ශාක වැඩීමට අත්‍යවශ්‍ය කැල්සියම් මෙම පසෙහි දක්නට ලැබෙන්නේ නැති තරම්ය. ඊට අමතරව ශාක වර්ධනයට අහිතකර විෂ මූල ද්‍රව්‍ය වන ක්‍රෝමියම්, නිකල් ආදිය මෙම පසෙහි ඉතා අධික සාන්ද්‍රණයන්ගෙන් පවතී. එබැවින් මෙම ප‍්‍රදේශය ආශ‍්‍රිතව වර්ධනය වන්නේ එවැනි විෂ මූලද්‍රව්‍යයන්ට ඔරොත්තු දෙමින් වර්ධනය වීමේ හැකියාවැති ශාක සහ පැළෑටි වර්ග පමණකි. කාලයත් සමග මෙම මූලද්‍රව්‍ය එම ශාක තුළ තැන්පත් වෙයි. එබැවින් මෙම සර්පෙන්ටින් පස ආශ‍්‍රිතව ඇති පරිසර පද්ධතිය එම ප‍්‍රදේශයේ පමණක් දක්නට ඇති ආවෙිණික සහ දුර්ලභ පරිසර පද්ධතියකි.
උස්සන්ගොඩ පරිසරය මෙසේ සුවිශේෂි බවක් උසුලනුයේ සර්පෙන්ටිනයිටි නම් පාෂාණය ජිර්ණය වී නිර්මාණය වූ සර්පෙන්ටීන් පස හේතුවෙනි. උස්සන්ගොඩ සර්පෙන්ටීන් නිධියට වහාම එපිටින් ඇත්තේ ඝන වනාන්තරයකි. ඒ කලමැටිය අභය භූමියයි. එබැවින් ඊට මෙපිටින් පවතින ශාක රහිත රතු-දුඹුරු පසක් සහිත ප‍්‍රදේශය කැපී පෙනේ. ඒ සමගම උස්සන්ගොඩ සර්පෙන්ටීන් පස් නිධිය මුහුදු තීරයට ඉතාමත් ආසන්නයේ පිහිටා තිබීමත් එහි අයස්කාන්ත බව වර්ධනය කර වීමට හේතුකාරක වෙයි. මුහුදු රළ වැදීමෙන් අර්ධ ජීරණයට බඳුන් වූ සර්පෙන්ටිනයිටි පාෂාණ නිධියට එපිට මුහුදු වෙරළ ආසන්නයේ දී දැක ගත හැක. එයද ශ්රී ලංකාවෙි අපට දක්නට ලැබෙන දුලභ දසුනකි.
සර්පෙන්ටිනයිටි පාෂාණ ආශ‍්‍රිත ව පවතින කඑගල් විශේෂයේ ගානටි හෙවත් රබහ ඛනිඡ බහුලව පවතී. ඒවා ජීර්ණය වී මුදා හැරෙන රබහ වැලි ඊට එපිටින් නිධියක් ලෙසින් හමුවෙි. ඒ උස්සන්ගොඩ මුහුදු තීරයේම මදක් හම්බන්තොට දිශාවට වෙන්නටයි. එම වැලි නිධියේ පවතින්නේ රතු පැහැ රබහ ඛනිඡයි. එම ඛනිඡයද යකඩ, මැනිගනීස් හා මැග්නීසියම් බහුල ඛනිඡයකි. එහි සම්භවයද සර්පෙන්ටින් සමිභවය වූ මැග්මා වලින්ම සිදුවන්නට ඉඩ ඇත.
මහනුවර මණීලික අධ්‍යයන ආයතනයේ අප විසින් දියත් කෙරුණු එක් පර්යේෂණයක් වූයේ සර්පෙන්ටීන් පසෙන් පරිසරයට හා ඡලයට විෂ ලෝහ මූලද්‍රව්‍ය නිකුත්වීමෙි හැකියාවක් පවතී ද යන්න පිළිබද ව සෙවීමයි. නිකල් හා ක්‍රෝමියම් මෙහි දී අප වඩාත් වැඩි අවධානයක් යොමු කළ අධික විෂ ලෝහ මූලද්‍රව්‍යයි. පරීක්ෂණ ප‍්‍රතිඵලවලට අනුව සර්පෙන්ටීන් පසෙන් පරිසරයට හා ඡලයට විෂ ලෝහ මූලද්‍රව්‍ය නිකුත්වීමෙි හැකියාවක් පවතින බැව් සොයා ගැණුනි. නිකල් අයන ඉතා ඉක්මණින් පරිසරයට හා ඡලයට මිශ‍්‍ර වන බැව්එ හිදී ප‍්‍රත්‍යක්ෂ විය. එම තත්වය ජලයේ ඇති ඛනිජ අයන සාන්ද්‍රණය හා pH අගය මත රදා පවතී. ඛනිජ අයන සාන්ද්‍රණය වැඩි වීමත් pH අගය අඩු වීමත් නිසා නිකල් අයන ඉතා ඉක්මණින් පරිසරයට හා ඡලයට මිශ‍්‍ර වෙයි. එම ප‍්‍රදේශය ආශ‍්‍රිත භුගත ජලයේ ද නිකල් අයන සාන්ද්‍රණය ඉහළ බැව් දක්නට ලැබුණි. එබැවින් එම නිධිය ආශ‍්‍රිතව පවතින ඡලය පරිහරණයේදී සැලකිලිමත් විය යුතුයි. එහෙත් මේ තත්වය බලපානුයේ සර්පෙන්ටීන් නිධියට වහාම ආසන්නයේ පවත්නා සර්පෙන්ටීන් පස තුලින් ගලා එමින් එම පස සමග මිශ‍්‍ර වන ඡලයට පමණි. මතකයෙහි තබාගත යුතු කරුණක් වනුයේ මෙම පස ක්‍රෝමියම් ලෝහය අධික සාන්ද්‍රණයකින් දරා සිටිය ද අතිශය විෂ සහිත ක්‍රෝමේට් (Cr(VI)) පරිසරයට හා ඡලයට නිකුත්වීමෙි හැකියාව අවමය. එම සුරක්ෂිත තත්වය ස්වාභාවිකවම ඇතිවීම ඉතා සුවිශේෂීය. සර්පෙන්ටීන් පසේ ඇති හියුමස් වැනි කාබනික ද්‍රව්‍ය මගින් ක්‍රෝමයිට් ක්‍රෝමේට් බවට ඔක්සිකරණය වීම නවතා දමා ක්‍රෝමයිට් අයන තදින් බැඳ තබා ගනී. එබැවින් එම ප‍්‍රදේශවාසීන්ට අතිශය විෂ සහිත ක්‍රෝමේට් අයන පානීය ජලයට මුසු වීම පිළිබද ව බියක් ඇති කර ගත යුතු නැත. එහෙත් සර්පෙන්ටීන් පසේ වැවෙන ශාක සතු විෂ ලෝහ මූලද්‍රව්‍ය සාන්ද්‍රණය ඉහළය. එම ශාක හා තෘණ කා ලබාදෙන්නා වූ එළකිරි හා එළුකිරිවල විෂ ලෝහ මූලද්‍රව්‍ය සාන්ද්‍රණය ඉහළව පැවතීමේ හැකියාවක් පවතී.
උස්සන්ගොඩ හා බැඳුනු ඡුන ප‍්‍රවාද මිත්‍යාවකි. එහෙත් එහි සුන්දරතාවය නමි ඉතා සුවිශේෂිය. අතිශය අයස්කාන්තය. එමෙන්ම එම පස යොදාගෙන නිකල් වැනි අධික වටිනාකමින් යුතු ලෝහ නිස්සාරණය කර ගැනීමට පවා හැකියාවක් ඇත. එහෙත් ආවෙිණික පරිසර පද්ධතියක් සහිත එම සර්පෙන්ටීන් නිධිය විනාශ කිරීම සුදුසු නොවේ. එය සංචාරක ආකර්ෂණයට බඳුන් කළ හැක. භූ විද්‍යාත්මක උද්‍යානයක් ලෙසින් සංවර්ධනය කර විනෝදය හා සංචාරය සඳහා මෙම ප‍්‍රදේශය දියුණු කිරීමෙන් ප‍්‍රාදේශීය ඡනතාවට ජීවන මගක් ඇති කළ හැක. එමගින් බොහෝ කාලයක් සුවිශේෂී පරිසර පද්ධතිය හා දුර්ලභ පාෂාණ ඡනතාවට දැකබලා ගැනීමට ඉඩකඩ ලැබෙනු ඇත.
ආචාර්ය මෙත්තිකා විතානගේ
ව්‍යවහාරික විද්‍යා පීඨය
ශ්රී ජයවර්ධනපුර විශ්වවිද්‍යාලය
